महाकवी वामनदादा कर्डक.

महाकवी वामनदादा कर्डक /बी आर antWork

महाराष्ट्रातील  सुप्रसिद्ध लोककवी,गीतकार ,शाहीर, थोर विचारवंत. आपलं संपुर्ण जीवन समता आणि आंबेडकर चळवळीसाठी बहाल केलेले कविश्रेष्ठ वामनदादा कर्डक यांचा आज स्मृती दिन .

१५ ऑगस्ट १९२२ ते १५ मे २००४ हा या वादळवाऱ्याचा जीवनपट..एकूण ८१ वर्ष ९ महीने मिळालेले जीवन सार्थक करून अख्या बुद्धजणांना एका गीतात वेड लाऊन गेलेला महाकवी वामनदादा कार्डक .

लोकांच्या मनीमानसी जे गीत जनमानसात वार्‍यासारखे पसरले आणि ठसविलेले गीत म्हणजे....

" उद्धरली कोटी कुळे,भीमा तुझ्या जन्मामुळे ".

सुरुवातीला चित्रपटाला लोकप्रिय गीते लिहून देणारे आणि हे आपले क्षेत्र नाही, ही सजगता ठेऊन पुढील संपूर्ण आयुष्य आंबेडकरी चळवळीला अर्पण केले आणि समततेकडे वळले.  

“हिच्यासाठी आलो मी सासुरवाडीला.”  हे सांगते ऐका (निर्माता, निदेशक अनंत माने -१९५९)या चित्रपाटातील गीत आणि “चल गं हरणे तुरु तुरू, चिमण्या उडती भुरुभुरू” पंचारती (निदेशक दत्ता माने -१९६०) या चित्रपट गीताने महाराष्ट्राला वेढ लावले होते.

आपल्या प्रतिभेला प. पू .डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या तत्वज्ञानाची जोड देऊन ...

" मनमें उजाला करनेवाला

सुरज हमने पाया है ।

सौ सुरज की किरने सारी

एक ही आंबेडकर में है ।"

वामनदादांच्या  कविता म्हणजे सर्वांगसुंदर जगण्याची कविता आहेत .याच्या कवितेने आंबेडकरी चळवळीतील ‘समता आणि संघर्शित’  कार्यकर्त्यांना खडबडून जागे केले होते . तो काळच क्रांतीचा होता.

·        तुफानातले दिवे....

·        २)मला चीड येत नाही, हाच माझा गुन्हा...

·        ३)भीमा तुझ्या मताचे जर पाच लोक असते..

·        ४)तुझीच कमाई आहे ग भीमाई..

·        ५)जेथे समाज सारा हा एकरूप आहे

·        तेथेच खरा माझ्या बाबांचा स्तूप आहे

 

  .... या प्रेरणेचा वसा ‘जीवननिष्ठा आणि समता’ म्हणूनच पत्करणारे वामनदादा आपल्या कायमस्वरूपी आठवणीत राहतील.

  ... या अनवट आणि अजरामर अशा गीतांनी वामनदादा आपल्या कायम स्मरणात राहतील.. ‘तृष्णेतल्या विभव तृष्णेने मला मरू दिले नाही, या वामनदादांच्या वाक्यात सारेच जीवनदर्शन आले..!’

या महाकवीला विनम्र अभिवादन आणि आदरांजली....

 

वामन कर्डकांना मिळालेले पुरस्कार व सन्मान खालीलप्रमाणे आहेत.

1.   दिल्लीची डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर फेलोशिप.

2.  महाराष्ट्र राज्य शासनाचा डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर दलित मित्र पुरस्कार.

3.  महाराष्ट्र शासनाच्या रंगभूमी परिनिरीक्षण मंडळाचे तीन वर्ष सदस्यत्व.

4.  महाराष्ट्र साहित्य आणि सांस्कृतिक मंडळाचे सदस्यत्व.

5.  औरंगाबाद येथे पहिला भव्य नागरी सत्कार (१९८७).

6.  प्रा. ऋषिकेश कांबळे संपादित पहिल्या लोकशाहीर वामन कर्डक गौरव अंकाचे प्रकाशन (१९८७).

7.  मधुकर भोळे संपादित वामन दादा कर्डक गौरव ग्रंथाचे प्रकाशन (२००१)

8.  प्रा. डॉ. परशुराम गिमेकर संपादित ‘वामनदादा कर्डक यांची गीत रचना’ लेख संग्रहाचे प्रकाशन.

9.  नाशिक, बुलढाणा येथे ‘नाणेतुला’.

10.परभणी येथे प्रख्यात उर्दू शायर बशर नवाज यांचे सोबत ‘वहीतुला’. नंतर या वह्यांचे गरीब मुलांना वाटप करण्यात आले.

11. साहित्य, संस्कृती मंडळाची ‘उत्कृष्ट कविरत्‍न’ ही गौरववृत्ती.

12. ’युगांतर प्रतिष्ठान’तर्फे ‘युगांतर पुरस्कार’ (१९९७).

13. जामखेडच्या भाई फुटाणे प्रतिष्ठानचा ‘संत नामदेव पुरस्कार’

14.मुंबईच्या बौद्ध कलावंत संगीत अकादमीचा ‘भीमस्मृती पुरस्कार’

15. भोपाळ येथे ताम्रपट मिळाला..

16.भुसावळ येथे चांदीचे मानपत्र मिळाले.

17.हिंगोली जिल्ह्यातील बसमत येथे संजय मोहड यांनी आयोजित केलेल्या ‘स्वरार्हत संगीत संगीती’ या कार्यक्रमात नागरी सत्कार आणि गायन

18. मराठवाडा ‘अस्मितादर्श पुरस्कार’

 

या महाकवीला विनम्र अभिवादन आणि आदरांजली.... ( संदर्भ: माझ्या जीवनाचं गाणं ,आत्मकथन.. शब्दांकन- प्रा.रविचंद्र हडसनकर, आंबेडकरवादी महागीतकार वामनदादा कर्डक: डॉ.यशवंत मनोहर)

,आणि विकिपेडिया मराठी )

प्रा.बालाजी शिंदे.

9702158564

balajishinde65@gmail.com

बुद्ध साहित्य का वाचावे ?

13May2020

बुद्ध साहित्य का वाचावे ?/बीआरantWork

भगवान बुद्धाने उपदेशिलेला धम्म त्यांनी नव्याने शोधून कढला नसून ती तत्वे कोणत्याही ‘सुज्ञ ’ व्यक्तीस जाणून घेण्याजोगी होती असा बौद्ध परमपरेचा विकास आहे.

........... #दिघनिकाय भाग १ ( अनुवादक : वसंत धावरे )

बुद्ध साहिती हे भूमिहीन शेतमाजुरा सारख्या ‘कनींगी ’ प्रमाणे आहे . हे साहित्ये जो  वाचेल तो बुद्धिवंत ,विचारवंत आणि सुज्ञ होईल .

पूर्वीच्या काळी ग्रामीण भागात ( मराठवाड्यात ) ज्वारी साठवून ठेवण्यासाठी एक कारव्या पासून किंवा ओल्या तुराट्या पासून एक #कनिंग तयार करीत असत त्या गोलाकार कनिंगला शेणाने लेप देऊन उन्हात सुकून झाल्यावर त्यात कुटुंबाला वर्षभर पुरेल येवढी ज्वारी भरून ठेवत .कनिंगेला एक समांतर छोटे छिद्र ठेवलेले असायचे आणि त्यात छिद्र बंद करता येईल असे वस्त्र कोंबून ठेवत . गरजे प्रमाणे लागेल तेवढी ज्वारी काढून घेत असत.यातील धान्ये वर्षानी वर्ष खराब होत न्हवते की #वाळवी लागत न्हवती . यात एक टन ज्वारी बसेलअसे मोठ मोठ्या डेरेदार आणि गोलाकार कनिंग तयार करीत होते . उदा:दाखल सांगायचे झाले तर आपल्या घरातील पाणी पिण्याची टाकी असे गृहीत धरू या.

 मराठवाड्यात ही धान्ये किंवा ज्वारी साठवण्याची प्रथा येंशी च्या दशकापर्येंत अस्तीत्वात असावी ? कारण या भागात कधी ओला दुष्काळ तर कधी कोरडा दुष्काळ यांची माथी मारलेले . म्हणून त्या वेळी अधिक महत्व असावे .

      बुद्धांचे साहित्याचे तसेच आहे .राजा अशोकाच्या काळात ई सन ३ ऱ्या शतकात पहिली संगीती पर्येंत हे टिपिटक अश्याच स्वरुपात तीन पेटाऱ्यात बंदिस्त होते ,यात #अभिद्धम्मपिटक ,#विनयपिटक आणि #सुत्त्पिटकाचा समावेश होतो .

थोडक्यात एका बाजूला जगभरातील धार्मिक ग्रंथ आणि दुसर्या्  बाजूला बौद्ध साहित्ये ठेवली तर बुद्ध साहित्याची तुलना होऊ  शकत नाही ,म्हणून डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी बुद्ध साहित्यांचा बारकाईने आणि सखोल अभ्यास करून ,#धम्मप्रवेश केला होता, त्या साहित्याचे आणखी एक महत्व असे आहे की , हे साहित्य एकतर कोण्या  अवतारी ऋषि ची देन नाही ,तर एका महमानवाचे सूत्रबद्ध आणि मानवी कल्याण आणि समतेचे साहित्य आहे . म्हणून बौद्ध साहित्य एक एक  वाचून बुद्धाने सांगितलेल्या समतेच्या शिकवणीला “शरण” जावे ,#सत्ये जाजून आपला ‘#विवेक ’आणि  ‘#चेतना ’ सतत जागृत ठेवाव्यात.

प्रा.बालाजी शिंदे.

9702158564

balajishinde65@gmail.com

 

मुक्ता साळवे एक पंडिता !

मुक्ता साळवे एक पंडिता !

प्रो.बी आर शिंदे ,नेरूळ नवी मुंबई -७०६

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------

आज  मुक्ता साळवेताई  चा जन्म दिवस ,१५ फेब्रुवारी १८५५ ला तिने एक निबंध लिहला आणि बाजीरावाचे डोके ठिकाणावर आणले .याच दरम्यान तिने बाजीरावाची मांगमहार समाजाला मिळालेली वागणूक आणि “इंग्रज सरकार आल्यावर झालेला बदल” हे  तिने लिहलेल्या  उतारया वरून  लक्षात येते  ,म्हणून ती मांगमहार समाजातील एक विद्वान पंडिता ठरली आणि तिचा लेखनिबंध भास्कर पांडुरंग हिवाळे यांनी संपादित केलेल्या “ज्ञानोदयाची पहिली शंभर वर्ष ” (भाग दुसरा १८६१ पर्येंत ) या पुस्तकात छापला होता . (संधर्भ :स्त्रियांचे मराठीतील निबंध लेखन ,संपादन विधुत भागवत ).

“शूरपणा दाखविणारे व गृहात उंदीर मारणारे असे गोखले ,आपटे ,त्रीमकजी अंधळा पनसरा,काळ ,बोहार इत्यादी हे निरर्थक मांगमहारावर स्वाऱ्या घालून विहिरी भरीत होते . व गरोदर बायकस  देहांत शासने करीत होती ती बंद झाली .आणि पुणे प्रांती मांगमहारांचे कल्याण करणारे दयाळू बाजीराव महाराजांचं राज्यात अशी अंधा धुंदी होती कि ,ज्याच्या मनास वाटेल त्याने मांगामहारावर नाना प्रकारची तुफाने घेऊन शेंदाड शिपायासारखा जुलूम करीत होते ती बंद झाली .(किल्याच्या )पायात घालण्याची बंदी बंद झाली ....जुलमी निराग बंद केली आमचा स्पर्श होऊ देण्याची मोकळीक कोठे कोठे झाली ,आणि बाजारात फिरण्याची मोकळीक हि मिळाली ” (पंडिता मुक्ताताई साळवे -१५-०२-१८५५ )

पुढे पंडिता मुक्ताताई साळवे लिहितात , “रात्रंदिवस ज्या जनावराप्रमाणे हाजऱ्या घेतात त्या बंद होतील ” म्हणून त्या पुढे म्हणतात आता झटून अभ्यास करा म्हणजे तुम्ही ज्ञानी होऊन कुकल्पना करणार नाही; परंतु हेही माझ्याने सिद्ध करवत नाही यास उदाहरण ,जे शुद्ध शाळेत शिकलेले पटाईत सुधारलेले म्हणवितात तेही एखाद्या वेळेस रोमांच उभ्या करण्याजोगे वाईट कर्म करितात मग तुम्ही तर मांगमाहारच आहात .

हा शेवट खूप विदारक आहे आमचे लोक शिकून सवरून वाईट चाली रितीत अजून गुंतून आहेत अशी त्यांची खंत आहे .

पितामह राष्ट्रपिता महात्मा ज्योतीराव फुले यांनी १८४८ ला शनिवार वाड्यात मुलींची  पहिली शाळा सुरु केली,त्याच शाळेत पंडिता मुक्ताताई साळवे सावित्रीमाई फुले यांच्या हाताखाली शिकल्या आणि अवघ्या सात वर्षात वयाच्या १४ वर्षी हा निबंध लिहला आणि मांगमहार यांना बाळकडू दिले .

टीप : मूळ निबंध  ‘आम्ही हि इतिहास घडवला’( आंबेडकरी चळवळीत स्त्रियांचा सहभाग ) संपादक: उर्मिला पवार /मीनाक्षी मून ,सुगावा प्रकाशन ,पुणे ,ऑक्टोबर १९८९ ,यांनी छापला होता ).

एम.करुणानिधी हे पेरियार आणि अण्णादुराई यांच्या मुशीत घडलेले क्रांतिकारक व्यक्तिमत्व.

एम.करुणानिधी हे पेरियार आणि अण्णादुराई यांच्या मुशीत घडलेले क्रांतिकारक व्यक्तिमत्व.

बी. आर. शिंदे ,नेरूळ -७०६

“महिला साठी कायदे आणि विकास करण्यात ते मागे नाही राहिले .महिलांना स्थानिक स्वराज्य संस्थामध्ये ३३ टक्के जागा राखीव ठेवणारे व ते मिळउन देणारे तामिळनाडू हे देशातील पहिले राज्य गणले गेले.”

“जमीनधारणा कायद्यात बदल करून कमाल जमीनधारणे कायदा तयार केला पूर्वीची जुनी जमीन धारणा असलेली कमाल मर्यादा १५ एकर ची केली .हि मर्यादा घालणारे व हीमर्यादा मंदिरांना लागू करणारे तामिळनाडू हे भारतातील  पहिले आणि एकमेव राज्य ठरले”

“सिलिंग कायद्यानुसार अतिरिक्त जमीन भूमिहीनांना वाटप करतांना मागासजातींना प्राधान्य देण्याचा त्यांचा निर्णय क्रांतिकारी स्वरूपाचा होता.”

पेरियार आणि अण्णादुराई यांच्या मुशीत घडलेले क्रांतिकारक व्यक्तिमत्व सामजिक व आर्थिक न्यायाचा प्रखर पुरस्कर्ता म्हणून नावारूपाला आलेलं व्यक्तिमत्व .बाल वयात आलेलं जाती व्यवस्थेचे बंधन आणि मनावर झालेले वाईट परिणाम या मधून ते बाहेर आले आणि त्या बाबींचा परिणाम इतर लोकांवर होऊ नये म्हणून ,ब्राह्मण विरोधी चळवळीचा धागा होऊन गेले ते कायमचे .हे त्यांच्या त्यांच्या लिखाणातून आग ओखताना पाहिलं आहे स्वतः लेखन कौशल्य असल्या कारणाने ते आपल्या मुख पत्र “मुरासोली” त लिहित असत .याच  लेखन कार्यामुळे ते सुप्रसिध् झाले होते .मित्र मंडळी साठी आपले रोजचे विचार पोहचावे म्हणून ते “उडणपिरप्पे” हा स्थंभ लिहून आपले विचार मांडीत असत .आणि ब्राह्मणी विचार हाणून पाडीत असत.याच काळात ते संपूर्ण तमिळ बहुजन जनतेचा आधार होऊन गेले होते.

विचाराने ते विवेकवादी व आचाराने राज्य समाजवादी होते.त्यांना दोन मुले आणि एक मुलगी असा परिवार ,त्यांनी आपल्या एका मुलांचे नाव स्टालिन ठेवले व दुसऱ्या मुलाचे नाव अळगिरी (हे द्रविडचळवळीतील प्रखर देव-धर्म विरोधी व ब्राह्मणविरोधी नेते होते.) त्यांनी शिवाजी गणेशन या प्रसिद्ध अभिनेत्याला देवळात जाऊन देवाचे दर्शन घेतले या कारणावरून द्रमुक पक्षातून हाकलून दिले होते.कारण ते एक विचारी आणि निश्चयी होते . त्यांच्या मनावर विवेकवादी व समाजवादी विचारांचा प्रभाव होता हे यातून जाणवते. करुणानिधीनी तामिळनाडूचे मुख्यमंत्री म्हणून निर्विवाद सत्ता हातात घेतल्यानंतर राज्यात सामजिक व आर्थिकन्याय प्रस्थापित करण्यासाठी विशेष मोहीम राबविल्या . यात जमीनधारणा कायद्यात बदल करून कमाल जमीनधारणे कायदा तयार केला पूर्वीची जुनी जमीन धारणा असलेली कमाल मर्यादा १५ एकर ची केली .

अशी मर्यादा घालणारे व ही मर्यादा मंदिरांना लागू करणारे तामिळनाडू हे भारतातील  पहिले आणि एकमेव राज्य ठरले.सिलिंग कायद्यानुसार अतिरिक्त जमीन भूमिहीनांना वाटप करतांना मागासजातींना प्राधान्य देण्याचा त्यांचा निर्णय क्रांतिकारी स्वरूपाचा होता.याशिवाय सर्व जातींतील लोकांना मंदिरातील पुजारी बनण्याचा कायदा केला जेणे करून जाती व्यवस्था हि समूळ नस्थ करता येईल हा त्या मागील हेतू होता ,महिलांना वडिलोपार्जित संपत्तीत समान वाटा मिळण्याचा कायदा, शिक्षण आणि नोकऱ्यांमध्ये मागासवर्गीयांचे आरक्षण २५ टक्क्यांवरून ३१ टक्के पर्यंतवाढविण्याचा निर्णय, सरकारी नोकऱ्यांमध्ये ३० टक्के जागा महिलांसाठी राखीव ठेवण्याचा निर्णय, अतिमागास जाती हा स्वतंत्रप्रवर्ग तयार यांच्या कळत करण्यात आला .स्वतंत्र प्रवर्ग तयार करून त्यांना सरकारी नोकरी आणि शिक्षणात २० टक्के आरक्षणदेण्याची तरतूद असे अनेक क्रांतिकारी निर्णय त्या शिक्षण सम्राट ने  घेतले होते आणि समाज ,राज्य आणि देश विकासचा पाया रचला होता .या सर्व जातीधार्माला सुविधा देणारे तामिळनाडू राज्य भारतात आघाडीवर आले होते . राज्य सरकारतर्फे त्यांनी प्रत्येक जातींची गणना करून लोकसंख्येच्या प्रवर्गानुसार शिक्षण,नोकऱ्याची संधी निर्माण केली , शेती तसेच रोजगाराच्या संधीचेवाटप करण्याचा क्रांतिकारी निर्णय करुणानिधी यांनी घेतला व  आपल्याप्रदेशात लागू केला.एक कमालीचा कायदा करून एकूणच  अनुसूचित जाती/जमातीं व तथाकथित सवर्ण जातीयांच्यासाठी मोफत घरे बांधून देण्याची 'समदुवापुरम' नावाची एक नाविन्यपूर्ण योजना त्यांनी सुरु केली. या योजनेनुसार दलित,मागास आणि सवर्ण यांना एकमेकांच्या शेजारी संयुक्त भिंती ठेऊन घरे बांधून देण्यात येऊ लागली.

जाती निर्मुलनात ते मागे राहिले नाहीत .जातीभेद नष्ट करण्याचा हा एक अत्यंत व्यावहारिक आणि क्रांतिकारक  बद्दल करून घेतला यात शंकाच नाही. करुणानिधी यांनी केवळ जाती आधारित सामाजिक सुधारणाकेल्या असे नाही. सर्व जातींमधील गरीब आणि दरिद्री लोकांचे दारिद्र्य दूरव्हावे, त्यांना उत्तम दर्जाचे  शिक्षण मिळावे ,उत्तम आणि मोफत आरोग्य इत्यादी सुविधा मिळाव्यात यासाठी प्रयत्न केले .एवढ्या वर न थांबता  त्यांनी मोफत शिक्षण व मोफत आरोग्य विमा योजना सुरु केली होती .

शिदा वाटपात पण त्यांनी क्रांतिकारी बदल केले होते .यात  मोफत अन्नदान योजना,२ रुपये किलो दराने धान्यवाटप योजना, शेतकर्यासाठी शेतीपंपासाठी लागणारी वीज मोफत देण्याची योजना,अश्या अनेक योजना राबल्या आणि त्या येश्स्वी करू दाखवल्या .रस्त्या रस्त्यातून  हातरिक्षा ओढण्याची अमानुष प्रथा बंद केली जी आदिम काळापासून तामिळनाडू राज्यात चालू होती .या परंपरा बंद करून नाही थांबले त्यांना पर्यायी नोकरी व काम धंद्याची सोय करून दिली होती.पूर्वी शाळेत धार्मिक प्रथानेला खूप राज्श्राय होता तो मोडीत काढून  शाळेतील धार्मिकप्रार्थना बंद केल्या अनेक थरातून विरोध झाला पण ते आपल्या विचारापासून तसूभर हि मागे हटले नाहीत.”कारण धर्म कांही नवे शिकवीत नाही अशी त्यांची धारणा होती.”असे अनेक धाडसी आणि क्रांतिकारी निर्णय त्यांनी आपल्या एकूण १९ वर्षाच्या मुख्यमंत्री पदाच्या काळात घेतले व त्याची कठोर अमलबजावणी हि केली.

महिला साठी कायदे आणि विकास करण्यात ते मागे नाही राहिले.महिलांना स्थानिक स्वराज्य संस्थामध्ये ३३ टक्के जागा राखीव ठेवणारे व ते मिळउन देणारे तामिळनाडू हे देशातील पहिले राज्य गणले गेले हा संपूर्ण मान करुणानिधी यांच्या दूर दृस्ठी कार्यास जातो .

तामिळनाडू वगळता देशाच्या अन्य कोणत्याही राज्यातील कोणाही नेत्यांमध्ये किंवा मुख्यमंत्री पदी असलेल्या व्यक्ती मध्ये ते धाडस न्हवते असे क्रांतिकारी निर्णय घेण्याचे व ते लागू करण्याचे धाडस अद्यापही नाही यातच करुणानिधींचे क्रांतीकारकत्व आणि विकस पर्व व्यक्तीमत्व  दिसून येते.

Posted on 06/09/2018

आज शिक्षकदिन : ९ सप्टेम्बर

आज शिक्षकदिन : ९ सप्टेम्बर

बालाजी  शिंदे ,नेरुल -७०६

पहला टीचर डे  (जिसे आज शिक्षक दिवस कहते है ) ५ सप्तेबर १९६२ को मनाया गया था । आज उसे पुरे ४६ साल हुए है। सही मायने में जब पुरे भारत में मुस्लिम और  बहुजन को पढाई और लिखाई में मना था ,और कमर के ऊपर नर नारी को वस्त्र पह्नेको मज्जाव था। तब जाके इन अछुत और  पिछले जाती वर्ग के लिए  एक मसीहा सामने आया और उन्होंने आपना घर ,परिवार इन लोगोंके शिक्षा और पढाई के  लिए नौछावर कर दिया था ,वे महानाव थे “ महात्मा ज्योतिराव जी फुले”।

इन्होने ,फातिमा ,मुक्ता सालवे  जैसे प्रथम महिला  विद्यार्थी को पढाया और भारत के नारी के लिए शिक्षा के द्वार खुले किये ,इनके साथ उनकी अर्धांगिनी माता सावित्री माई जी का बहुत ही मूल्यवान योगदान है रहा। नारी उत्थान के लिए ।

हम आज जिनका  टीचर डे ना कहकर शिक्षक दिन मनाने  जारहे है  वे है “महात्मा ज्योतिबा फुले” के शिक्षक दिन के उपलक्ष पे सभी भारत के बहुजन को सदर नमन।

अब हम उनका ही शिक्षक दिन किंव मनाये उनकी कुछ बाते याद रक्खे :

उनका नज्म ११ जुलाई १८२७ को हुवा था। जब वे छोटे थे उसवक्त ही उनके माँ का देहांत  हुवा ,उनका पारिवारिक फुल बेचनेका  का धंदा था इसलिए उनका नाम फुले हुवा करता था।

उम्र के २१ साल में कक्षा ७ वि अंग्रेजी पास किये थे । किंव की पहले वे स्कूल नहीं जाते थे ।

ज्‍योतिबा फुले को एहसास हो गया था कि ईश्‍वर के सामने स्‍त्री-पुरुष दोनों का अस्तित्‍व बराबर है।

ऐसे में स्त्रियों की दशा सुधारने और समाज में उन्‍हें पहचान दिलाने के लिए उन्‍होंने आपने ही घर में सन १८५४ में एक स्‍कूल खोला दिया था . एक नहीं दो नहीं तिन स्कूल खुलवाये थे और उनका कारोबार सावित्री बाई फुले को सौंपा थे।

ज्‍यातिबा फुले दलित उत्‍थान के हिमायती थे । उन्‍होंने न सिर्फ विचारों से दलितों को सम्‍मान दिलाने की बात कही बल्‍कि अपने कर्मों से भी ऐसा करके दिखाया। उन्‍होंने दलितों के बच्‍चों को अपने घर में पाला और उनके लिए पानी की टंकी भी खोल दी। नतीजतन उन्‍हें जाति से बहिष्‍कृत कर दिया गया। लेकिन पाखंडी जातिवाद को कभी वह डरे नहीं ,आपना करवा आगे ले चले गए ।

समाज के निम्‍न तबकों, पिछड़ों और दलितों को न्‍याय दिलाने के लिए ज्‍योतिबा फुले ने 'सत्‍यशोधक समाज' की स्‍थापना की। उनकी समाज सेवा से प्रभावित होकर १८८८ में मुंबई की एक सभा में उन्‍हें 'महात्‍मा' की उपाधि से नवाजा गया था ।

ज्‍योतिबा फुले ने ब्राह्मण के बिना ही विवाह आरंभ कराया. कुछ समय बाद बॉम्‍बे हाईकोर्ट ने इसे मान्‍यता भी दी। यही नहीं उन्‍होंने विधवा विवाह का समर्थन और बाल विवाह का जमकर विरोध किया।

साल १८७३  में ज्‍योतिबा फुले की किताब 'गुलामगिरी' प्रकाश‍ित हुई । इसमें बताए गए विचारों के आधार पर दक्ष‍िण भारत में कई सारे आंदोलन चले। चलाये गए और गुलाम को गुलामी का एहसास करा दिया।

महात्मा ज्‍योतिबा फुले ने 'गुलामगिरी' के अलावा 'तृतीय रत्‍न', 'छत्रपति श‍िवाजी', 'राजा भोसले का पखड़ा', 'किसान का कोड़ा' और 'अछूतों की कैफियत' जैसी कई किताबें लिखीं और लोगोंको अँधेरे से बहार निकला ..

महात्मा ज्‍योतिबा फुले ने  “सत्‍यशोधक समाज” की स्थापना की थी और उन्ही के संघर्ष की बदौलत सरकार ने “एग्रीकल्‍चर एक्‍ट” पास किया। था इसीलिए उन्हें भारत के पितामः कहते है। उन्हीके उपलक्ष में शिक्षक दिन मनाया जाय ।