अत:दीप भंव: स्वतःचा प्रकाशमान व्हा !

अत:दीप भंव: 

अत्त दीपो भव” हे बौद्ध तत्वज्ञानाचे एक सूत्र आहे, ज्याचा अर्थ “स्वतःचा प्रकाशमान  व्हा ”. याचा अर्थ असा की एखाद्या व्यक्तीने आपल्या जीवनाचा उद्देश किंवा कोणताही नैतिक/अनैतिक निर्णय स्वतःच ठरवावा आणि इतर कोणाकडे पाहू नये. ज्ञानाच्या प्रकाशानेच आपण सत्याच्या मार्गावर पुढे जाऊ शकतो हा या विचाराचा अंतर्भाव आहे. त्याच वेळी, एखाद्याने स्वत: ला प्रबुद्ध केले पाहिजे परंतु इतरांसाठी दिवासारखे चमकत राहिले पाहिजे.

वरील शहाणपणाचे शब्द आपण अनेकदा वापरतो. पण याचा अर्थ काय याचा आपण कधी विचार केला आहे का? हे कोणत्या संदर्भात म्हटले आहे? आणि सर्वात महत्वाची गोष्ट म्हणजे आपण जे लिहितो ते कितपत योग्य आहे? काही लोक त्याला 'अत् दीप भव', कोणी 'अप्प दीपो भवथ' आणि कोणी दीप भव' वगैरे लिहितात. चला, याचा विचार करूया. वास्तविक, हे बुद्धवचन महापरिनिब्बन सुत्तमधून घेतले आहे जे बुद्धाचे शेवटचे शब्द म्हणून ति-पिटकमध्ये नोंदवले गेले आहे.

जेव्हा तथागत गंभीर आजाराने जागे झाले तेव्हा त्यांचा सहाय्यक आनंद म्हणतो - "भंते! परमेश्वराला विश्रांती घेताना दिसले. भन्ते! परमेश्वराला चांगले पाहिले. भन्ते! माझे शरीर शून्य झाले होते. मला दिशा सापडत नव्हती. परमेश्वराच्या आजारपणामुळे. भंते, मला काही समजत नव्हते की भिक्खूंकडून काही ऐकल्याशिवाय देव परिणिबाना प्राप्त होणार नाही.

"आनंद! भिक्खू संघाला माझ्याकडून काय हवे आहे? आनंदा! मी धम्माचा उपदेश ना आतून केला आहे ना बाहेर. आनंदा! तथागतांनी यात कोणतीही आचार्य-मुष्टी (गुप्त) ठेवली नाही. आनंदा! ज्याच्याशी असे घडेल की भिक्खू-संघ माझ्या अधिपत्याखाली आहे, त्या भिक्खू-संघाने आनंदाने काहीतरी बोलावे!

आनंद! तथागत भिक्खू संघाबद्दल काय म्हणतील? आनंद, मी म्हातारा झालोय. माझे वय ऐंशी वर्षे आहे. आनंद! जशी जुनी गाडी चपळाईने फिरते, तसाच आनंद! जणू तथागतांचे शरीर बांधून चालत आहे. म्हणून आनंद! अत्त-खोल, अत्त-सारण, अन-अन्य, स्वतःला शरण जा आणि दूर जा; धम्म-गहन, धम्म-सारण, आणि अनन्याला शरण जा.

आपण पाली शब्द वापरतो. पण आपल्याला पाली समजून घ्यायची आहे का? दुसऱ्या शब्दांत, आपल्याला पाली शिकायची आहे का? हे सर्वज्ञात आहे की 'बुद्ध-वंदना' दरम्यान आपण अनेक चुका करतो - उच्चारात तसेच पठणात. बुद्ध-वंदना या पुस्तकांमध्ये तुम्हाला अनेक चुका सापडतील. इथे आपण प्रूफ रीडिंग बद्दल बोलत नाही तर परंपरेने होत असलेल्या त्रुटींबद्दल बोलत आहोत. खरे तर आम्ही पाली वाचण्याचा प्रयत्नही केला नाही. पाली वाचली असती तर त्याचे व्याकरण समजले असते. व्याकरण समजले असते तर त्यासंबंधीच्या चुका समजल्या असत्या का? बुद्ध-वंदना या विषयावरील पुस्तके प्रकाशित करताना, ज्या पुस्तकाचा संदर्भ म्हणून आपण विचार करत आहोत, त्या पुस्तकातून कॉपी करताना कोणतीही चूक होणार नाही, याकडे आम्ही लक्ष देतो. इथे आपण कोणत्याही संदर्भग्रंथावर किंवा त्याच्या लेखकाकडे बोट दाखवत नाही. चुका आणि चुका जाणूनबुजून किंवा नकळत कोणाकडूनही होऊ शकतात.

हे स्पष्ट आहे की आपल्याला बुद्धाचे शब्द उद्धृत करायचे आहेत परंतु ते समजून घ्यायचे नाहीत! महापुरुषाने केलेल्या विधानात मोठा संदेश असतो. तुमच्या लक्षात आले असेल की ग्रंथांवर भाष्ये लिहिली जातात. ही लस काय आहे? वास्तविक, भाष्य म्हणजे त्या पुस्तकाचा अन्वयार्थ, त्या पुस्तकात असलेल्या महापुरुषांच्या शब्दांचे स्पष्टीकरण आणि विश्लेषण केले जाते. भाष्यकार अनेक उदाहरणे देऊन प्रत्येक वाक्य/कोट स्पष्ट करतो. बौद्ध ग्रंथात याला 'आठ कथा' असे नाव आहे.

बुद्ध भिक्खूंना म्हणाले - "तस्मातिहानंद, अट्टादीप विहारथ, अट्टासरण, अनन्यशरण; धम्म-दीप विहारथ धम्म-सारण, अनन्यशरण." म्हणून, आनंद, तुम्ही सर्वजण तुमच्या स्वतःच्या बेटावर राहता, म्हणजे स्वतःवर अवलंबून राहा, स्वतःचा आश्रय व्हा/स्वतःचा आश्रय व्हा, इतर कोणावरही अवलंबून राहू नका; धम्माच्या बेटावर प्रवास करा / फक्त धम्मावर अवलंबून रहा, धम्माचा आश्रय घ्या / धम्माला आपला आश्रय बनवा, इतरांचा आश्रय घेऊ नका / इतर कोणावरही अवलंबून राहू नका.

पाली प्राध्यापक संघसेन सिंह यांच्या म्हणण्यानुसार, महापरिनिब्बन सुत्तातील भगवान बुद्धांच्या या शेवटच्या संदेशाचा अर्थ - 'अत्तदीप विहारथ अत्त सरणा', काही विद्वान 'स्वतःचा दिवा बना' असे म्हणतात, तर संपूर्ण ति-पिटकामध्ये 'दीप' हा शब्द आहे. बेटाच्या अर्थाने 'पदिप' हा शब्द दिवा किंवा दिवा या अर्थाने वापरला जातो. धम्मपदात ‘पदीपा’ (गाथा क्र. १४६) आणि ‘दीपा’ (गाथा क्र. २५); दोन्ही शब्द वापरले आहेत. येथे ‘अट्टादीपो विहारथ अट्ट सरणा’ चा अर्थ असा आहे - आपले स्वतःचे बेट बनून त्याला भेट द्या. ‘आपला प्रकाश आपण’ ही संकल्पना संपूर्ण ति-पिटकामध्ये कुठेही नाही (‘प्रस्तावना’ धम्मपद: गाथा आणि कथा, पृ. १६).

पालीमध्ये हलंता किंवा विसर्ग नाही. जर आपल्याला पाली भाषेचे प्राथमिक ज्ञान असते तर आपण अशा चुका केल्या नसत्या. आपल्यापैकी काहींनी प्राथमिक किंवा माध्यमिक शाळेत संस्कृतचा अभ्यास केला असेल. आणि म्हणूनच आपण हलंत आणि विसर्ग हे जाणीवपूर्वक वापरतो. पण पाली? तर पाली ही आपली भाषा आहे. ती आपल्या मूल्यांची भाषा आहे. बुद्धाचे शब्द पाली भाषेत आहेत. आपण रोज जी बुद्ध-वंदना पाठ करतो ती पालीमध्ये आहे. संपूर्ण ति-पिटक पालीमध्ये आहे. पालीबद्दल आपण उदासीन का आहोत? आपण त्या बाजूला का पाठ फिरवत आहोत? आजकाल पालक मुलांना अनेक भाषा शिकण्यासाठी प्रोत्साहन देतात. त्यात पालीचा समावेश का नाही? जर आपण पाली भाषेचा अभ्यास केला आणि ती शाळा, महाविद्यालयांमध्ये शिकवली तर रोजगाराच्या संधीही खुल्या होतील. -अ ला उके

( लेख अच्छा लगे तो प्रोत्साहन राशि भेट स्वरूप दे ..दूरध्वनी : ९७०२ १५८ ५६४)

 

 

अपील : मी प्रा. बी.  आर.  शिंदे ,(विशेष शिक्षा कर्णबधिर विभाग ,भारत सरकार ) सध्या सामाजिक कार्यासाठी लेखन स्वरूपात  स्वताला समर्पित केले आहे . पूर्वी कर्णबधिर  सरकारी क्षेत्रात  कार्यरत होतो . तिथे पण मी ३१ वर्ष सेवा केली आहे . शेवटी आपले घर आपला  समाज ,हयाचे ऋण देणे असते , ते मी करीत आहे .आपले हे हेच कर्तव्य असायला हवे .  समाज कार्य करण्यास नक्कीच अर्थसहाय्य करावे .  हयाच  मूळ कारणाने समाज आज तळा गाळात आहे .राष्ट्रपिता  महात्मा फुले यांनी सांगितल्या प्रमाणे ' अर्था विना शूद्र खचले ' माझ्या  सारख्या अनेक धुरीण व्यक्तीने मोठया कसोसिने समाजात विविध पदावर राहून ,वेगवेगळ्या क्षत्रात कार्य केले आहे . 

 

    तेच कार्य मी आज एक खारीचा वाटा  उचलून कार्य करण्याचा  करीत आहे ,आपण ही एक खारीचा वाटा होऊन समाज कार्य करावे ही अपील आहे. आणि उपरोक्त गुगल लोगोवर आपल्या इच्छे प्रमाणे मदत करावे हे माझे अपील आहे . 

 

जय भीम ! नमो बुद्धाय !